Grote gestichten zijn uit de tijd
Bert Determeijer NRC-Handelsblad
5 januari 1999
Verstandelijk gehandicapten mogen niet langer worden
weggestopt in een gesticht, ergens in de bossen.
Kleinschalig en meer zelfstandig wonen is nu het parool.
BAARN, 5
JAN. Sinds
driejaar woont Petra van Efferen (37) in een rijtjeshuis in Baarn en ze geniet nog steeds. "Zelf boodschappen doen, koken en schoonmaken. Nu voel ik me vrij.
Hier ben ik buiten het hek." De verstandelijk gehandicapte Van Efferen leefde meer dan dertig jaar op het terrein van Nieuwenoord, een centrum voor verstandelijk
gehandicapten in de bossen bij Baarn. Nu ze in de burgermaatschappij woont, gaat het "stukken beter', zegt ze.
"Ik ben blij dat ik alles zelfstandig kan doen. En hier wonen heel andere mensen." Geen land ter wereld heeft naar
verhouding zoveel instituutsbedden voor verstandelijk gehandicapten. Het gaat om ruim gelegen complexen, veelal in de bossen, want dat
was veilig en gezond. Het was het resultaat van "een fantastisch systeem van particulier initiatief en overheidsbekostiging",
zegt M.J. de Jong, directeur van de Federatie van Ouderverenigingen.
In de jaren negentig werden al diverse initiatieven
genomen om te komen tot integratie van verstandelijk gehandicapten in de samenleving. Maar vaak bleef dat beperkt tot ingrepen in de
marge. Dat gaat nu veranderen, denkt De Jong. "We zijn nu echt bezig met fundamentele veranderingen. De hamvraag is hoe we mensen keuzemogelijkheden kunnen
bieden."
Eind november presenteerde een beraadsgroep aan
staatssecretaris M. Vliegentbart (Volksgezondheid en Welzijn) het rapport 'Leven in de lokale samenleving'. Het is een breed gedragen
pleidooi uit de sector voor ‘community care'. Dat behelst een nieuw zorgsysteem waarbij verstandelijk gehandicapten zoveel mogelijk zelfstandig hun eigen leven kunnen leiden.
Dit moet gepaard gaan met de ontmanteling van de bestaande zorgcomplexen. De 4,5 tot 5 miljard gulden die nu jaarlijks in de sector omgaat, zal voortaan veel meer via de cliënten worden verdeeld.
Nederland telt zo'n 1 00.000 mensen met een
verstandelijke handicap, van wie bijna de helft in aparte instituten leeft. Slechts een minderheid, 8 á 1 0.000 mensen, leeft in
kleinschalige eenheden. In het jaar 2010 moeten de 48.000 mensen die nu nog zijn aangewezen op zorg in een grote instelling, allemaal
kleinschalig kunnen wonen.
Een eerste stap is op 1 januari gezet met de
flexibilisering van de Algemene Wet Bijzondere Ziektekosten (AWBZ). De gehandicapten zijn nu niet langer gedwongen een totaalpakket af
te nemen. Zij kunnen nu bijvoorbeeld begeleiding aan huis krijgen. Ook geldt niet ingang
van dit jaar een protocol waarin zorgaanbieders en verzekeraars hun cliënten meer ruimte bieden om zelf te kiezen.
De terugkeer in de samenleving zal een kleine
volksverhuizing vergen, maar soms is de ingreep betrekkelijk eenvoudig. De stichting Severinus in Veldhoven lag vroeger in de bossen,
maar is inmiddels omringd door verstedelijkt gebied. Tot voor enkele jaren was het instituut een "burcht met muren eromheen",
aldus B. Bijlhout, directeur van Severinus, dat bijna 400 verstandelijk gehandicapten huisvest op zo'n 30 hectare. Ook hier was
integratie al geruime tijd een punt van discussie, maar hier lag de oplossing voor de deur. Bijlhout: "Op zeker moment zeiden we:
waarom laten we het dorp niet naar binnen?" De muren om het complex zijn nu verdwenen en op het terrein verrezen riante burgerwoningen afgewisseld met bungalows voor
verstandelijk gehandicapten. Een leek ziet geen verschil. Honderd meter verderop in de
bossen gaat het leven in een serie paviljoens nog, op de oude voet verder, maar ook daar komt nieuwbouw. De nieuwe openheid gaat
gepaard met subtiliteiten, vertelt Bijlhout. "We noemen ons geen stichting meer, want dat lijkt te veel op gesticht."
De directeur van Severinus schat dat een derde van de
120 complexen bezig is met 'omgekeerde integratie'. Hierbij verhuizen de gehandicapten niet alleen naar de bewoonde wereld, maar worden
de terreinen zelf ook opengesteld voor particuliere bewoning. Veel instituten liggen echter in een natuurgebied, dus dat ligt gevoelig.
"Omgekeerde integratie is mijn hobby.
Het is hier al een jaar of zeven onderwerp van gesprek", zegt L. van Beek, directeur van Nieuwenoord, dat 3,5 kilometer buiten de bebouwde kom van Baarn ligt.
Van Beek spreekt over een "typisch klassieke inrichting", een enclave van 38 hectare waar nu nog bijna vierhonderd verstandelijk gehandicapten wonen.
Hij wijst naar een paviljoen achter het hoofdgebouw. In de jaren zestig werd het nog door de echtgenote van de toenmalige
Amerikaanse president Kennedy met een bezoek vereerd wegens de revolutionaire huisvesting. Nu staat het op de nominatie om gesloopt te
worden ten behoeve van kleinschaliger woningen. Van Beek verwacht dat de komende tien jaar nog 100 tot 150 gehandicapten het voorbeeld
van Petra van Efferen zullen volgen"en dan ontstaat er ruimte voor omgekeerde integratie."
Nieuwenoord is slechts één van de complexen in de
bossen van de Utrechtse Heuvelrug. Veel gemeenten blijken gecharmeerd van omgekeerde integratie', want de regio zit vrijwel op slot voor woningbouw. De Utrechtse gedeputeerde Th. Poortenaar reageert afwijzend. Zij voelt er niets voor "kleine dorpen aan te
leggen. Ik denk dat het een kunstmatige vorm van integratie wordt. We hebben de
verstandelijk gehandicapten in de bossen weggestopt, omdat we ze niet wilden zien. Ga ervan uit dat de mensen die het kunnen, gewoon in
de buurten wonen." De instituutsterreinen vallen in de ruimtelijke ordening onder bijzondere woonbestemming'. Gedeputeerde Poortenaar -. "Als
die uitzondering vervalt, moet de oorspronkelijke bestemming terugkomen:. natuur."
Directeur De Jong van de Federatie van
Ouderverenigingen noemt het essentieel dat de gehandicapten en hun familie zelf kunnen kiezen. "Bij onze achterban bestaat nog wel
eens de vrees dat deconcentratie uitdraait op deportatie. Ook moeten we voorkomen dat de mensen met de meeste mogelijkheden weggaan en
datje een getto overhoudt voor de mensen met de meeste handicaps."
In Zeeland is de ontmanteling van grote instellingen
al een stuk verder. Stichting Arduin in Goes werkt nu aan de laatste fase van de ontmanteling die hier vier jaar geleden begon.
Alle 500 verstandelijk gehandicapten keren terug in de buurten. "Bungalowwijken zijn perfect geschikt", zegt directeur
P. van den Beemt. Er is volgens het model van Arduin geen financieel bezwaar tegen volledige deconcentratie. Samen met de
overkoepelende Vereniging Gehandicaptenzorg Nederland heeft Van den Beemt in november een nota gedeponeerd, waaruit blijkt dat de meerkosten per bewoner geen 30 tot 80.000 gulden
bedragen, zoals was verwacht, maar slechts 8.000 gulden. Arduin ontwikkelt zich nu tot een virtuele organisatie, met een eigen website waarop de cliënten zelf een woning kunnen
uitzoeken. Van den Beemt - "In november hebben we de receptie opgedoekt."
SPW3 SPW4 en MZ Home